በተሾመ ብርሃኑ ከማል
ግለሰባዊ አምልኮ በአንድ መንግሥት ዘወትር መሞገስ፣ መወደስ የሚሻ አምባገነን መሪ ሲኖር፣ የሥልጣን በአንድ መሪ መከማቸትና የዚያን መሪ ማንነት በመንግሥት ቁጥጥር ሥር ያለውን የመገናኛ ብዙኃን በመጠቀም ከሰው በላይ የሆነ እያስመሰሉ፣ ሕዝባዊ ገጽታ እየሰጡ፣ በማያጠራጥር ሽንገላና ውዳሴ ማተለቅ። ግለሰባዊ አምልኮ የተጠናወታቸው መሪዎች በሚያስገርም ድፍረታቸው፣ ዕውቀታቸው፣ ጥበባቸው፣ ወይም ማንኛውም ሌላ ከሰው በላይ የሆነ ጥራታቸው አምባገነናዊውን አገዛዝ ሕጋዊ ለማድረግ ይሞክራሉ። የግለሰባዊ አምልኮ ቁራኛ የሆኑ መሪዎች በሥልጣን ላይ ያለውን አገዛዝ ለማስቀጠል ግልጽ ትችቶችን ተስፋ ቢስ አስመስለው ለማቅረብና ማንኛውንም የተቃውሞ የፖለቲካ ዋጋ ቢስ መሆኑን ለማሳመን ማንኛውንም ዘዴ ይጠቀማሉ፡፡ በሃያኛው ክፍለ ዘመን በግለሰባዊ አምልኮ ተለክፈው ከነበሩት መሪዎች መካከል ሂትለር፣ ሙሶሎኒ፣ ስታሊን፣ ፍራንሲስኮ ፍራንኮ፣ ቺያንግ ካይሼክ፣ ሆ ቺሚንህ፣ ኪም ኢል ሱንግ፣ ሁዋንና ኢቪታ ፔሮን፣ ፖል ፖት፣ አውጉስቶ ፒኖቼ፣ ኪም ጆንግ ኢልና ሳዳም ሁሴን ይጠቀሳሉ። እነዚህም አምባገነን መሪዎች በግለሰባዊ ኃይላቸው የአንበሳ ግርማ ሞገስ ያላቸው፣ የማይሳሳቱና አምላካዊ መሰል ፍጡራን ተደርገው ይታዩ ነበር። የቁም ሥዕሎቻቸው በእያንዳንዱ የግል ቤት ወይም የሕዝብ ሕንፃ ውስጥ ተሰቅለዋል፣ የአገሪቱ አርቲስቶችና ገጣሚዎችም ጀግናውን መሪ የሚያስመልክ የጥበብ ሥራዎችን መሥራት ይጠበቅባቸው ነበር።
በመሠረቱ ቃሉ አልፎ አልፎ በሕይወት ዘመናቸውም ሆነ በሥልጣን ዘመናቸው ተመሳሳይ አምልኳዊ ውዳሴ ለማይፈልጉ፣ ነገር ግን ሥልጣን ከተው በኋላ በመንግሥት ወይም በብሔራዊ መገናኛ ብዙኃን ክብር ለተሰጣቸው የአገር መሪዎች ሊውል ይችላል፡፡ በዚህ ምሳሌ ጆርጅ ዋሽንግተንን፣ ናፖሊዮን ቦናፓርትን፣ አብርሃም ሊንከንን፣ ቭላድሚር ሌኒንን፣ ሙስጠፋ ከማል አታቱርክን፣ ሻርል ደ ጎልን፣ ሮናልድ ሬገንን፣ ማርጋሬት ታቸርንና ሌሎችም ሊጠቀሱ ይችላሉ።
ቶማስ ካርላይል እንደሚለው ግለሰባዊ አምልኮና “የጀግና አምልኮ” የሚለየው ሆን ተብሎ በብሔራዊ መሪው ዙሪያ የተገነባ አገዛዝን ለማስረዳት ነው። እንደ ካርል ማርክስ፣ ማኅተመ ጋንዲ፣ ማርቲን ሉተር ኪንግ ጁኒየር፣ ቼ ጉቬራ፣ ማልኮም ኤክስ፣ ኔልሰን ማንዴላና የመሳሰሉ ታዋቂ የማኅበራዊ ንቅናቄ መሪዎችን በአደባባይ ማክበር “የጀግና አምልኮ” ምሳሌያዊ መግለጫ ነው፡፡
ከታሪክ አኳያ በርካታ ገዥዎች የራሳቸውን የግል አምልኮ ሥርዓቶችን ያራምዳሉ። ፍፁም ንጉሣዊ ነገሥታት ለአብዛኛዎቹ የታሪክ መዛግብት የተንሰራፋው የመንግሥት ዓይነት ነበር፡፡ እናም አብዛኛዎቹ ባህላዊ ነገሥታት በሕዝብ አድናቆት የተገነቡ ነበሩ። በዚህ ረገድ ፈርኦናዊው ግብፅ፣ ኢምፔሪያል ቻይናና የሮማ ኢምፓየር መሪዎች በግል አምልኮ ይጠቀሳሉ፡፡ የንጉሦች መለኮታዊ መብት አስተምህሮ እንደ ሄንሪ ስምንተኛ፣ ሉዊስ አሥራ አራተኛ ወይም ታላቋ ካትሪን ያሉ ፍፁም ንጉሣዊ ነገሥታት በእግዚአብሔር ፈቃድ በዙፋናቸው ላይ እንደተቀመጡ ራሳቸው ለራሳቸው ይመሰክራሉ፡፡ ቤተ እምነቶችም ይህንን ያረጋግጡላቸዋል፡፡
ምንም እንኳን የአሥራ ስምንተኛውና የአሥራ ዘጠነኛው ክፍለ ዘመን ዴሞክራሲያዊ አብዮቶች ለባህላዊ ፈላጭ ቆራጮች መለኮታዊውን ባህሪ እንዳይላበሱ አዳጋች ቢያደርጉትም የዘመናዊው የመገናኛ ብዙኃን፣ መንግሥት የሕዝብ ትምህርትና የመንግሥት ፕሮፓጋንዳ ማስፋፋት አንዳንድ የቅርብ ጊዜ የአገር መሪዎች የሕዝብን አስተያየት እንዲኮርጁና በእኩል ደረጃ የተከበረ ሕዝባዊ ሥዕል እንዲሠሩ አስችሏቸዋል።
የሶቪየት ኅብረት መሪ ኒኪታ ክሩሽቼቭ እ.ኤ.አ. የካቲት 25 ቀን 1956 የሃያኛው ፓርቲ ኮንግረስ ዝግ ስብሰባ ከመጀመሩ በፊት የስታሊንን የአምልኮ ግለሰባዊ መግለጫ በምሬት ሲያወግዙ፣ ‹‹ስታሊን ራሱ ሊታሰብ የሚችሉ ዘዴዎችን ሁሉን በመጠቀም የራሱን ክብር አግዝፏል፡፡ የስታሊን ራስን ማወደስና የመጨረሻውን አነስተኛ ደረጃ ትህትና ማጣት ከሚያሳዩት ምሳሌዎች አንዱ፣ እስከ ሰማያት ድረስ የሚወደስባቸው ቃላት ሊገኙ አልቻሉም፤›› ብለው ነበር፡፡
ብዙ የታወቁ አውቶክራቶች ሕዝብ ለከንቱ ክብራቸውና ለትምክህታቸው እንዲንበረከክ ለማድረግ ጥረዋል፡፡ ለምሳሌ በድኅረ ሶቪየት ቱርክሜኒስታን በሕይወት የሌለው ፕሬዚዳንት ሳፓርሙራት ኒያዞቭ የተባለ መሪን ከሚገባው በላይ በማግነን የአካባቢውን መልክዓ ምድሮችን በስሙ በመሰየም፣ በአደባባይ ሐውልቶች በመትከል፣ አልፎ ተርፎም የዓመቱን ወራት በመቀየር ግለሰባዊ አምልኮ እንዲሰበክ አድርገዋል፡፡ እ.ኤ.አ. ጥቅምት 1991 የቱርክሜኒስታንን ነፃነት ካወጀ በኋላ የቀድሞው የሶቪየት የሚኒስትሮች ምክር ቤት ሊቀመንበርና የቱርክመን ኮሙዩኒስት ፓርቲ የመጀመሪያ ጸሐፊ በአዲሲቷ አገር ውስጥ የሁሉም የፖለቲካ ሥልጣን ማዕከልና ምንጭ በመሆን ራሱን አስቀምጧል። ኒያዞቭ የመጀመሪያው የቱርክሜኒስታን የነፃነት ፕሬዚዳንት በመሆን እ.ኤ.አ. በ1992 በተደረገው ያለተፎካካሪ ምርጫ አሸንፏል፡፡ ይህም በሥልጣን ዘመኑ የተካሄደው ብቸኛው ፕሬዚዳንታዊ ምርጫ ነበር። የቱርክመንባሺን ማዕረግ (“የቱርክሜን ሁሉ ራስ”) በመውሰድ የአገሪቱን የሕግ አውጭ አካል የራሱ ታዛዥ በማድረግ የዕድሜ ልክ ፕሬዚዳንት ሆኖ ተሾመ። በብሔራዊ የትምህርት ሥርዓት ውስጥ በሁሉም የሥርዓተ ትምህርቶች ውስጥ የግዴታ አካል የሆነውን ‹‹ሩህናማ›› ወይም “የመንፈስ መጽሐፍ” የተባለውን መጽሐፍ ጻፈ።
የሶቪየት መሪ ኒኪታ ኩስሩቼቭ ከላይ በጠቀስኩት ኮንግረስ፣ ‹‹በጆሴፍ ስታሊን አገዛዝ ዘመን ሽብር የተፈረጁት የብዝበዛ ክፍሎች ቅሪቶች ሳይሆኑ፣ የፓርቲው ታማኝ ሠራተኞች ነበሩ። በእነሱ ላይ ውሸት፣ ስም ማጥፋትና የማይረባ ክስ ቀረበባቸው። የጅምላ ጭቆና፣ ጤናማ ያልሆነ ጥርጣሬ እንዲስፋፋ ተደረገ፡፡ እናም በኮሙዩኒስቶች መካከል አለመተማመንን ዘርቷል፤›› በማለት ወንጅለዋል፡፡ ክሩስቼቭ በመቀጠል፣ ‹‹ስታሊን በሕይወት እያሉ ብቻ ሳይሆን ከሞቱ በኋላ ማዕከላዊ ኮሚቴው አንድን ሰው ከፍ ማድረግ፣ ከተፈጥሮ በላይ የሆኑ ባህሪያትን ወደ ያዘ፣ ከአማልክት ጋር በሚመሳሰል መልኩ ወደ ሱፐርማንነት መለወጥ ስሜት ተፈጥሯል፡፡ እንዲህ ዓይነቱ ሰው ሁሉንም ነገር ያውቃል ተብሎ ታስቧል፡፡ ሁሉንም ነገር ይመለከታል፣ ለሁሉም ያስባል፡፡ ማንኛውንም ነገር ማድረግ ይችላል ተብሎ ፕሮፓጋንዳ ይናፈስ ነበር፡፡ እንዲህ ያለው አመለካከት በባህሪው ሕዝብን ማሳሳት ነው፤›› በማለት አጥብቀው ወቅሰዋል፡፡
ክሩስቼቭ ከዚህም በተጨማሪ፣ ‹‹ስታሊን፣ በአመራርና በሥራ ላይ መተባበርን ፈጽሞ የማይታገስ፣ ዕርምጃ የወሰደው በማሳመን ሳይሆን፣ የእሱን ፅንሰ ሐሳቦች በመጫንና ለአስተያየቱ ፍጹም መገዛትን በመጠየቅ ነው። ስታሊን “የሰዎች ጠላት” የሚለውን ፅንሰ ሐሳብ ፈጠረ፡፡ ይህ ቃል የአንድ ሰው ርዕዮተ ዓለም ስህተቶች መረጋገጡን ወዲያውኑ አላስፈላጊ አድርጎታል። በምንም መልኩ ከስታሊን ጋር የማይስማማ ማንኛውም ሰው፣ በጠላት ዓላማ ብቻ በተጠረጠሩት ላይ፣ መጥፎ ስም ባላቸው ሰዎች ላይ የጭካኔውን ጭቆና ተጠቅሟል፡፡ የፓርቲውን መስመር ሲከላከሉ የነበሩ ንፁኃን ግለሰባዊሰቦች ሰለባ ሆነዋል። በብዙ ሺዎች የሚቆጠሩ ዜጎችን በጅምላ ማሰርና ማፈናቀል፣ ያለፍርድ ቤት መገደልና መደበኛ ምርመራ ሳይደረግ መገደሉ ያለመረጋጋት፣ የፍርኃትና የተስፋ መቁረጥ ሁኔታዎችን ፈጥሯል፤›› በማለት ሀቁን አፍርጠውታል፡፡
በእርግጥም ‹‹ስታሊን ራሱ የራሱን ክብር ስለሚደግፍ የግለሰባዊሰቡ አምልኮ ደረጃ ግዙፍ መጠን አግኝቷል። እ.ኤ.አ. በ1948 የታተመው የአጭር የሕይወት ታሪኩ ዕትም ውዳሴው በቂ እንዳልሆነ በይፋ ያስታወቀበት፣ ‹‹የፓርቲውና የመንግሥት መሪ ኃይል ጓድ ስታሊን ነበር፤›› ሲል በድፍረት የገለጠበት፣ በውሸት የተሞላ፣ በራሱ በስታሊን የፀደቀ ነበር፡፡ በዚህም የግለሰባዊ አምልኮ የፓርቲ ዴሞክራሲን፣ የፀዳ አስተዳደርን መጣስ አስከተለ፡፡ ሁሉንም ዓይነት ልዩነቶች፣ ጉድለቶችን መሸፋፈንና የእውነትን መጨናነቅ አመጣ። አገራችን በውሸትና በማታለል ብዙ ተንኮለኞችንና ስፔሻሊስቶችን ወልዳለች፤›› ብለዋል ኩሩስቼቭ፡፡ ለመሆኑ ግለሰባዊ አምልኮት እንዴት ይገለጻል? ግለሰባዊ አምልኮ በብዙ ባህሪያት ሊገለጽ ይቻላል፡፡
ግርማ ሞገሳዊ (Charismatic Personalities) ሰብዕና
በአጠቃላይ የግርማ ሞገስ ሰብዕናዎች ሊታለፉ በማይችሉት መግነጢሳዊነት፣ በአሸናፊነት ሥልታቸው፣ የሆነን ነገር በሚያስተዋውቁበት በራስ መተማመን፣ ምክንያት፣ እምነት፣ ምርት ይታወቃሉ። አዲስ ጅምር ተስፋ የሚሰጥ ግርማ ሞገስ ሰው ብዙውን ጊዜ ትኩረትንና ተከታዮችን ይስባል።
አንዱ የመዝገበ ቃላት ፍቺ ‹‹ለሕዝብ (እንደ የፖለቲካ መሪ ወይም ወታደራዊ አዛዥ) ልዩ ተወዳጅነትን ወይም ጉጉትን የሚቀሰቅስ የአመራር ግላዊ መስህብ ነው፡፡ ልዩ መግነጢሳዊ ውበት ወይም የዓይን ግባት፤›› ነው። ግርማ ሞገሳዊ ሰብዕናን (Charisma) በጥልቀት ያጠኑት በጀርመናዊው የሶሺዮሎጂስት ማክስ ዌበር ሲሆን ይህንንም ‹‹ከተፈጥሮ በላይ የሆነ፣ ጊዜያዊ ወይም ያልተለመደ ኃይል ያለው በመምሰል፣ በዙሪያው ደቀ መዛሙርትን በመሰብሰብ የተሳካለት ልዩ ባህሪ፤›› በማለት ገልጾታል። የዌበር ባለ ግርማ ሞገስ መሪ ‹‹የፈጠራ ኦውራና የግል መግነጢሳዊ ስጦታ ያለው ጠንቋይ፣ የተለየ ትምህርትን ያስተዋወቀ… [እና] ከሌሎች ጋር ከመሳተፍ ይልቅ ለራሱ ያሳሰበ ነበር… የሥልጣን ዓይነት የተለመደውን የፖለቲካ ሕይወት አጠቃቀሙን ወደ ጎን በመተው ወራዳነትን፣ አምባገነንነት ወይም አብዮትን ወስዷል። በመሠረቱ፣ ግርማ ሞገሥ በራሱ ክፉ አይደለምና የግድ የአምልኮ መሪ አያፈራም። ግርማ ሞገስ ግን በብዙ የአምልኮ መሪዎች ውስጥ የሚገኝ ኃይለኛና አስደናቂ ባህሪ ሲሆን ይህም ራሳቸውን በሚያገለግሉና ሌሎችን በሚያጠፉ መንገዶች ይጠቀማሉ። የግርማ ሞገስና የሳይኮፓቲ ጥምረት ገዳይ ድብልቅ ነው፡፡
ለአምልኮ መሪው፣ ግርማ ሞገስ መኖሩ ምናልባት በአምልኮ ሥርዓቱ ወቅት በጣም ጠቃሚ ነው። ሰዎችን አዲስ እምነት ለማሳመን፣ ከዚያም አዲስ የተለወጡትን እንደ ታማኝ ተከታዮች በዙሪያው ለመሰብሰብ ጠንካራ ፍላጎት ያለውና አሳማኝ መሪ ይጠይቃል። የአምልኮ መሪውን የግል ባህሪ በተሳሳተ መንገድ መተርጎም ተከታዮቹ በልዩ ወይም መሲሃዊ ባህሪያቱ ላይ ያላቸውን እምነት ሊያሳድግ ይችላል። ስለዚህ ተከታይን ለመሳብ ለሚፈልግ ሰው ማራኪነት በእርግጥም ተፈላጊ ባህሪ መሆኑን እናያለን። ሆኖም፣ ልክ እንደ ውበት ማራኪነት እንደ ተመልካቹ ነው።
የግለሰባዊ አምልኮና የአዕምሮ እንከን
ምንም እንኳን የግለሰባዊ አምልኮ ሰለባ መሪዎች ሁሉ ሳይኮፓቲስቶች ባይሆኑም ጉልህ የሆነ የሥነ ልቦና ችግር እንዳለና ባህሪያቸው ሳይኮፓቲ ተብሎ ከሚጠራው መታወክ ጋር የሚጣጣም እንኳን እንደሚኖራቸው መገመት እንችላለን። ብዙዎቹ ግለሰባዊ አምልኮ ወዳዶችም በአንድ ወይም በሌላ በስሜት ወይም በባህሪ መታወክ ይሰቃያሉ። ጥቂት የግለሰባዊ አምልኮ ሰለባ የሆኑ መሪዎች ላይ የተደረጉ ጥናቶች እንደሚያመለክቱትም እንደ ኒውሮቲክ፣ ሳይኮቲክ፣ ሶሺዮፓቲክና ሳይኮቲክ ባህሪያትን በሚያሳዩ መግለጫዎች ወይም በታወቀ ግለሰባዊ መታወክ ይሰቃያሉ። በዓለም የዘርፉ ግንባር ቀደም ሊቃውንት አንዱ የሆኑት ሮበርት ሃሪ (ዶ/ር) በሰሜን አሜሪካ ቢያንስ ሁለት ሚሊዮን የሥነ አዕምሮ ሕመምተኞች እንዳሉ እንደሚገመት ጠቁመው፣ ‹‹ሳይኮፓቲዎች የሕይወት መንገዳቸው ማራኪ መስሎ የሚታያቸው፣ በብርቅርቅ ነገር የሚታለሉ ሲሆኑ፣ በእነሱ ምክንያት የተሰበሩ ልቦች፣ የተበላሹ ተስፋዎችና ባዶ የኪስ ቦርሳዎችን የማይታያቸው፣ በአንፃሩም ይህን ለመታደግ የመጡ መስሎ የሚሰማቸው ናቸው፡፡ ምንም የጥፋተኝነት ስሜት ወይም ፀፀት ሳይኖራቸው ማኅበራዊ ደንቦችንና ተስፋዎችን በመጣስ እንደፈለጉ ያደርጋሉ።
ሌላ የሥነ ልቦና ተመራማሪ እነዚህ ሰዎች ስሜታዊ ናቸው፡፡ ብስጭትና መዘግየትን መታገስ የማይችሉና የመተማመን ችግር አለባቸው፡፡ የሥራ ኅብረት የመመሥረት አቅማቸው አናሳና ራሳቸውን የመመልከት አቅማቸው ደካማ ነው፣ ቁጣቸው ያስፈራል። ከሌሎች ጋር ያላቸው ግንኙነት በጣም ችግር ያለበት ነው። መቀራረብ ይፈልጋሉ፣ ነገር ግን ደግሞ ሲቀራረቡ ሊፈጠር በሚችል ውህደት ራሳቸውን እንዳያጡ ደግሞ ይፈራሉ። በተመሳሳይ ጊዜ መቀራረብ ይፈልጋሉ፡፡ የመመገብ፣ የመንከባከብና የመረዳዳት ምኞታቸው ብዙ ጊዜ ወደ ቁጣ ያመራል። እንደ ልጅነታቸው እፍርታም ናቸው፡፡ ምንም ያህል ወጪ ቢያስከፍል የፈለጉትን ማግኘት አለባቸው፡፡
ሰውን በማጭበርበር ለራስ ጉዳይ መጠቀሚያ ማድረግ
መኒፑላሽን የሚለው ቃል በደምሳሳው ግለ አምልኮ የተጠናወታቸው መሪዎች የማጭበርበር ብልኃታቸውን በመጠቀም አንድ ሰው ሊሠራው ያላቀደውን እንዲሠራላቸው በማሳመን ሳይሆን ቢቻል በፈቃደኛነት፣ በማባበል፣ ሊፈጸሙ የማይችሉ ነገሮችን እፈጽምልሃለሁ ብሎ ቃል በመግባት፣ ወይም መናኛ ክፍያ እንዲያገኝ በማድረግ፣ ካልተቻለም በማስገደድ ማሠራት ማለት ነው፡፡ ይህ ቃል በአማርኛ ‹‹ማጭበርበር›› ከሚለው ጋር የሚቀራረብ ሲሆን በዚህ ትርጉም መሠረት መሪው አጭበርባሪ ይሆናል፡፡ በመሠረቱ ማጭበርበር የፈላጭ ቆራጭ አምባገነኖች መሣሪያ ነው፡፡
ከእነዚህ መካከል አንዳንዶቹ በአምልኮ መሪው ውስጥ እንዴት እንደሚገለጡ ለአፍታ እንመልከት። የአምልኮ መሪዎች ተከታዮችን የማስደሰትና የማሸነፍ የላቀ ችሎታ አላቸው። እነሱ ያታልላሉ ያታልላሉ። እነሱ ወደ ክፍል ውስጥ ገብተው ሁሉንም ትኩረት ይሰበስባሉ፡፡ ለእነሱ ከፍተኛው አክብሮትና ታዛዥነት እንዲከፈል ይሻሉ፡፡ እነዚህ እርስ ወዳድ፣ በጣም ጽንፈኛና ታላቅነትን የሚመኙ ግለሰባዊሰቦች በትንሽ አገር ቢኖሩ ራሳቸውን ለማግዘፍ ሲሉ አገሪቱን በሁሉም ነገር የትልቅነት ካባ የተጎናፀፈች አድርገው ይስላሉ፡፡ ለእነሱ ከሞራል ይልቅ ከግለሰባዊሰባዊ አምልኮት ይቀድማል።
በግለሰባዊ አምልኮ የተጠቁ መሪዎች በጣም ተጠራጣሪዎች ስለሆኑ በአንድ ሰው፣ ቡድን ወይም የመንግሥት ኤጀንሲ እንደተሴሩ፣ እንደተሰለሉ ወይም እንደተታለሉ ሊሰማቸው ይችላል። ማንኛውም እውነተኛ ወይም የተጠረጠረ መጥፎ ምላሽ በእነሱ ወይም በቡድኑ ላይ ሆን ተብሎ ጥቃት ሊተረጎም ይችላል። እነዚህን ሰዎች መገምገም በጣም ከባድ ነው፡፡ እነዚህ መሪዎች በሌለ አስማታዊ ኃይላቸው ላይ ያላቸው እምነት እጅግ ከፍተኛ ነው፡፡ እንኳን አንዲት አገር ዓለምን መግዛት እችላለሁ ወይም ልገዛት ብፈልግ መብት አለኝ ብለው ያስባሉ፡፡ ከዚህ በታች የተዘረዘሩት አሥራ አምስቱ ባህሪያት የሥነ ልቦናና የአካል ጥቃት ፈጻሚዎች በሆኑት ላይ በብዛት የሚገኙትን ባህሪያት ይዘረዝራሉ።
- ግልብ ማራኪነት
ለማታለል፣ ለማደናገርና ለማሳመን የሚችል የመናገር ችሎታ አላቸው፡፡ ጭፍራዎቻቸውን የሚስብ፣ የሚያሳምንና ወደ ሳይኮፓት ሕይወት ጎትቶ በማስገባት እንደፈለጉ ማሽከርከር ይችላሉ፡፡ ብዙ ጊዜ ተቺዎቻቸውን በቃላት ለማጥፋት ወይም በስሜታዊነት ትጥቅ የማስፈታት አቅም አላቸው።
- የሌሎችን ግለሰባዊ መብት አያከብሩም
የአምልኮ መሪዎች የሌሎችን ግለሰባዊነት ወይም መብት ስለማይገነዘቡ አብሯቸው የሚሠራ ሰው ጥሩ ሐሳብ ቢኖረው እንኳን እንደ ድብቅ ጠላት፣ እንደ አጥቂ፣ ተፎካካሪ፣ ወይም እንደ ክፉ አድርገው ይቆጥሩታል፡፡ በሌሎችም ዘንድ በጥርጣሬ እንዲታይ ለማድረግ ወደኋላ አይሉም፡፡
- በራሳቸው ቅዠቶች የተጠመዱ መሆን
የግለሰባዊ አምልኮ የሚያጠቃው መሪ በራሱ ቅዠቶች የተጠመደ በመሆኑ ሁሉም ሰው የእሱ ዕዳ እንዳለበት ያምናል፡፡ ራሱን እንደ ‹‹የመጨረሻው ብሩክ፣ የእግዚአብሔር መልዕክተኛ፣ አዋቂ፣ የሰው ልጅ መሪ፣ አንዳንዴም በጣም ትሁት አድርጎ ያቀርባል። የእሱ ታላቅነት ፍላጎት በውስጡ ያለውን ባዶነት መሸፈኛ፣ ከድብርትና ከንቱነት ስሜት መከላከያ ለማድረግ እንደሆነ ይገመታል፡፡ በታላቅነት ስሜት የተጠመደ ስለሆነ ታላቅነቱን የማይቀበለውን ከማስወገድ ወደ ኋላ አይልም፡፡
- የውሸት በሽታ አለባቸው
ሳይኮፓቲዎች ቀዝቀዝ ያሉና በቀላሉ ይዋሻሉ፣ ምንም እንኳን እውነት ቢስ እንደሆኑ ግልጽ ነው። እውነትን መናገር ቀላልና አስተማማኝ መስሎ በሚታይበት ጊዜም ጭምር ያለምንም ምክንያት ይዋሻሉ። በግለሰባዊ አምልኮ የሚታወቁ መሪዎች የተለመደው የውሸት ዓይነት (Pseudologica Fantastica) በመባል ይታወቃል፡፡ እነዚህ መሪዎች ውስብስብ የሆነ የእምነት ሥርዓት ይፈጥራሉ፡፡ ብዙውን ጊዜ ስለራሳቸው ሥልጣንና ችሎታ ከሀቅ በራቀ መንገድ ይገልጻሉ፡፡ ውሸቶቹ የእነሱን ውሸታም መሆን አለመሆናቸውን ወይም በማወቅ ወይም ባለማወቅ ለማታለል የተገለጹ መሆናቸውን ለማወቅ አስቸጋሪ እስኪሆኑ ድረስ ረቂቅ ሊሆኑ ይችላሉ፡፡ የፈጣራ ትርክቶቻቸው እጅግ በጣም አሳማኝ ሲሆኑ የውሸት ፈላጊ ፈተናዎችን የማለፍ ችሎታ አላቸው። ለእነሱ ተጨባጭ እውነት የለም። ብቸኛው “እውነት” የእነሱን ውጤት የሚያሟላ ማንኛውም ነገር ነው።
- የፀፀት፣ የኃፍረት ወይም የጥፋተኝነት ዕጦት
ሳይኮፓቲዎች በዙሪያቸው ያሉትን እንደ ዕቃዎች፣ ዒላማዎች ወይም ዕድሎች እንጂ እንደ ሰዎች አይመለከቷቸውም፡፡ ጓደኞች የሏቸውም፣ ተጎጂዎችና ተባባሪዎች አሏቸው፡፡ እና የኋለኛው ብዙ ጊዜ ተጠቂዎች ይሆናሉ። ሳይኮፓቶች ለፀፀት፣ ለኃፍረትና ለጥፋተኝነት ስሜት ምንም ቦታ የላቸውም። የአምልኮ መሪዎች ራሳቸውን እንደ የመጨረሻ የሞራል ዳኛ ስለሚቆጥሩ በድርጊታቸው ሁሉ ትክክል እንደሆኑ ይሰማቸዋል።
- ጥልቀት የሌላቸው ስሜቶች
የስሜት መቃወስን ሊያሳዩ ቢችሉም ብዙውን ጊዜ አንድ የተወሰነ ውጤት ለማግኘት የተሰላ ምላሽ ይሰጣሉ፡፡ ሞቅ ያለ፣ የደስታ፣ የፍቅርና የርኅራኄ ስሜት ከተለማመደው በላይ ለማሳየት ይሞክራሉ፡፡ ሳይኮፓቲዎች ጥልቀት በሌላቸው ስሜቶችና፣ በራሳቸው የጨለማ ዓለም ውስጥ ይኖራሉ፡፡ ግለ ሰባዊ አምልኮ የሚያራምድ መሪ ምንም ዓይነት ስሜት ሳይሰማው፣ በራሱ ጥርጣሬ፣ በራሱ ክስና ምስክርነት ወይም ይህ ሁሉ ማድረግ ሳያስጨንቀው በማዘዝ ፍጹም የጭካኔ ድርጊቶች ሊፈጽም ይችላል። ብዙ ቃል የተገባላቸው ሰላም፣ ደስታ፣ ብርሃን፣ ፍቅርና ደኅንነት በእሱና በተከታዮቹ የማይፈጸሙ ግቦች ናቸው፡፡ እውነተኛ ስላልሆነ የገባው ቃል እውነት ሊሆን አይችልም።
- ፍቅር ለመስጠትና ለመፈቀር አለመቻል
መሪው ራሱን እንደ ልዩ የሕዝብ ስጦታ አድርጎ ስለሚመለከት ፍቅርን መስጠትም ሆነ መቀበል አይችልም፡፡ ተከታዮቹ (አማኞቹ) ይህንን እንደ ፍቅሩ ማረጋገጫ መቀበል ብቻ ሳይሆን፣ በስህተታቸውም የጥፋተኝነት ስሜት እንዲሰማቸው ይጠበቃል፡፡ የእሱ ጋሻ አጃግሬዎች የእሱን እምነት ከተቀበሉ በኋላ ይህንን ጥያቄ ውድቅ ለማድረግ የማይቻላቸው ይሆናል። መሪውን የተጠናወተው ታላቅ የመወደድ ፍላጎት ተከታዮቹ የሚሰጡት ፍቅር በቂ መስሎ አይሰማውም፡፡ የግል ተመላኪ መሪዎች የመፈቀር ፍላጎት ፈጽሞ አይፈተንም፡፡
- የማነቃቂያ ፍላጎት
ብዙውን ጊዜ የሕጉን ፊደል ወይም መንፈስ የሚያንቋሽሹ የፍላጎት ባህሪዎች በሳይኮፓቶች የተለመዱ ናቸው። እንዲህ ዓይነቱ ባህሪ አንዳንድ ጊዜ ለሰማዕትነት ዝግጅት ይፀድቃል ‹‹ለመኖር ረጅም ጊዜ እንደሌለኝ አውቃለሁ፣ ስለዚህ በዚህ ምድር ላይ ያለኝ ጊዜ ሙሉ በሙሉ መኖር አለበት፤››፣ ‹‹በእርግጥ እኔ እንኳን ለመዝናናት ወይም ትንሽ ኃጢያት የመሥራት መብት አለኝ፤›› መሪው በስሜታዊነትና በሥነ ልቦና እየተባባሰ በሄደ ቁጥር ይህ ዓይነቱ ባህሪ በጣም የተለመደ ይሆናል፣ የተለመደ ክስተት። የአምልኮ መሪዎች ያለማቋረጥ የተከታዮቻቸውን እምነት ይፈትናሉ፡፡ በተጠራጠሯቸው ላይ በሚገርም ባህሪ የቃላት ስድብ ብቻ ሳይሆን አካላዊ ቅጣቶችንም ይወስናሉ፡፡ በረዷማ ቅዝቃዜያቸው በፍጥነት ቁጣ ሆኖ ይገነፍልና በዙሪያው ባሉት ሰዎች ላይ ይረጫል።
- ቸልተኝነትና ርኅራኄ ማጣት
ሳይኮፓቲዎች ለሌላ ሰው ስሜት ያላቸው ንቀት የተጎጂዎቻቸውን ሕመም መረዳት አያስችላቸውም። ይህ ብቻ አይደለም፡፡ በጭንቀት ውስጥ ያለ ሰው ለእነሱ አስፈላጊ አይደለም፡፡ ይህ በዚህ እንዲህ እንዳለ፣ የተጎጂዎች የክህደት አንዱ አካል በጣም የሚወዱት ሰው አውቆ ሊጎዳቸው ይችላል ብሎ ማመን አለመቻል ነው። የግለሰብ አምልኮ ዛር የያዘው መሪ ለሚፈልገውና ለሚያርገው ካልሆነ ለሌላው ቸልተኛና ርኅራኄ የሌለው አረመኔ ነው፡፡
- ደካማ የባህሪ ቁጥጥሮች/አስጨናቂ ተፈጥሮ
ግለሰባዊ አምልኮ የሰፈረበት መሪ በተወሰነ ደረጃ ብዙ ጊዜ በግል፣ አንዳንድ ጊዜ በይፋ፣ ብዙውን ጊዜ በጉባዔ ተከታዮቹንና ሌሎች ታዛቢዎችን ያሳፍራልና ያስደነግጣል። በጥቃት ወይም በወንጀል፣ በተደጋጋሚ በንዴት ሊፈጽም ይችላል። ይህ መሪ ራሱ ሁሉን ማድረግ የሚችልና ማንኛውንም የሚመኘውን የማግኘት መብት ያለው የሚመስለው፣ ግላዊ የምኞቱ ድንበር ስሜት የሌለው፣ በዙሪያው ላሉት ተፅዕኖዎች የማይጨነቅ፣ ‹‹ማን ሊቆጣጠረኝ ይችላል?›› ብሎ የሚያስብ ዓይነት ነው፡፡ የተዛባ ባህሪው በጥቂት ደቀ መዛሙርት ብቻ የሚታወቅ ሚስጥር ቢሆንም ሚስጥረኞቹ እንከኑን ለመግለጽ ድፍረት የላቸውም። ግለሰባዊ አምልኮ ባህሪውን እንደ መለኮታዊ ተመስጦ ይቆጠራል፡፡
- ቀደምት የባህሪ ችግሮች/የወጣቶች ጥፋተኝነት
ሳይኮፓቶች በተደጋጋሚ የባህሪና የአካዴሚክ ችግሮች ታሪክ አላቸው። ብዙውን ጊዜ ሌሎች ተማሪዎችንና መምህራንን በማገናኘት በአካዴሚክ “ያገኛሉ”፡፡ ከወጣቶች ባለሥልጣናት ጋር መወዳጀት ራሳቸውን ትልቅ ያደረጉ ይመስላቸዋል፡፡ ከዕድሜ እኩዮች ጋር ያለው ግንኙነት ‹‹በአክብሩኝ›› ባይነት፣ ‹‹እኔ አውቃለሁ›› ባይነትና የተሞላ ሲሆን ከእዚህ በተቃራኒ የሚከተሉትን በማብዛትና ከእሱ የሚበልጡትን በመራቅ ይታወቃል፡፡ እንደ ስርቆት፣ እሳት ማቃጠልና በሌሎች ላይ ጭካኔ የተሞላባቸው ችግሮች ተካፋይ የሚሆንበት አጋጣሚ እንዳለ ይስተዋላል።
- ኃላፊነት የጎደለው/አለመተማመን
ሳይኮፓቲ እንከን ያላቸው መሪዎች ባህሪያቸው ምክንያት የከተል መዘዝ ደንታ ቢስ ናቸው፡፡ የሌሎች ሕይወትና ሕልም በእነሱ ምክንያት ፍርስርሱ ቢወጣ ግድ የላቸውም፡፡ በሌሎች እነሱን የሚከተሉ ባለሥልጣናት ጥፋት ቢያደርሱ ግድየለሾች ሊሆኑ ይችላሉ፡፡ የተፈጸመውን ጥፋት እንደ ችግራቸውም ሆነ እንደ ኃላፊነታቸው አይቆጥሩትም። ለፈጸሙት ስህተት ተወቃሽነትን አይቀበሉም። በሥልጣን ለመቆየት የሚረዳቸው ሆኖ ሲያገኙትም ያለ አንዳች እፍረትና ጭንቀት ተከታዮቻቸውን፣ ደጋፊዎቻቸውን፣ የሚመሩት መንግሥትን፣ ሁሉንም ሊወነጅሉ ይችላሉ። በእነሱ ዘንድ ማመንም መተማመንም የሚባል ነገር የለም፡፡
- ሴሰኛ ወሲባዊ ባህሪ/ታማኝ አለመሆን
ግለሰባዊ አምልኮ የሚንፀባረቅባቸው መሪዎች ሴሰኝነት፣ የሕፃናት ወሲባዊ ጥቃት፣ ከአንድ በላይ ማግባት፣ አስገድዶ መድፈር፣ መግለጫ ባህሪያቸው ነው፡፡ በአንፃሩ በተከታዮቹ ላይ ጥብቅ የሆነ የግብረ ሥጋ ቁጥጥር ያደርጋሉ፡፡ አስገድዶ ማግባትና አስገድዶ ማፋታት፣ በግዳጅ ውርጃ እንዲፈጸም ወይም በግዳጅ እንዲወለድ ማድረግ፣ ልጆች ከወላጆቻቸው እንዲለያዩ ማድረግ፣ የሳይኮፓቲክ መሪዎች ዋነኛ የመለያ ባህሪ ነው። ኤችአይቪ ፖዘቲቭ መሆናቸው እየታወቀ ብዙዎች ጋር የግብረ ሥጋ ግንኙነቶች ሲፈጽሙ የተስተዋሉ መሪዎች በምሳሌ ይጠቀሳሉ፡፡ በሳይኮፓት ዓለም ውስጥ ይህ ዓይነት ለሌሎች ቸልተኝነት የተለመደ አይደለም።
- ተጨባጭ የሕይወት ዕቅድ/ጥገኛ አኗኗር አለመኖር
የሳይኮፓቲ ሰለባ የሆነው መሪ በአንድ ሰብዕና ብዙ ሰዎችን ሆኖ ሊቀርብ ይችላል፡፡ ቀጣዩ መሲህ ሆኖ ሊታይ ይችላል፡፡ በመሲህነቱም ብዙ ሊጨበጡ የማይችሉ ራዕዮችን፣ ቅዠት መሰል ሐሳቦችን እየግለጸ በሥልጣን ዘመኔ ይፈጸማሉ ብሎ ሊሰብክ ይችላል፡፡ ወይም የኮሌጅ ፕሮፌሰር ሆኖ ሊቀርብ ይችላል፣ የፈላስፎች ፈላስፋ ሆኖ ይከሰታል፡፡
- የወንጀል ወይም የኢንተርፕረነር ሁለገብነት
የግለሰባዊ አምልኮ የሚያጠቃቸው መሪዎች በእነሱ ላይ ክስና ሙግት እንዳይከሰቱ፣ ገቢን ለመጨመርና የተለያዩ አባላትን ለመመልመል እንደ አስፈላጊነቱ የራሳቸውንና የቡድኑን ገጽታ በፍጥነት ይለውጣሉ። እነሱ የጎደላቸውን ችሎታ ለማሟላት ችሎታ ያላቸውን ተከታዮች የመሳብ ውስጣዊ ችሎታ አላቸው። ብዙ ጊዜ ሕገወጥ ወይም ሥነ ምግባር የጎደላቸው ድርጊቶች ሲፈጸሙ፣ አንድም ብቻቸውን ወይም ተከታዮቻቸውን ይዘው ወደ ሌላ ቦታ ይሄዳሉ፡፡ ሲመለሱም የተፈጸመውን ወንጀል ያስረሳል ብለው የሚያስቡትን አጀንዳ ቀርፀው ብቅ ይላሉ፡፡
መደምደሚያ
ግለሰባዊ የአምልኮ ባህሪ ሰለባ የሆኑ መሪዎች መግለጫ ባህሪ እስካሁን በተገለጸው ብቻ የሚወሰን አይደለም፡፡ ዋናው ነገር በዚህ ጽሑፍ መግቢያ ላይ እንደተገለጸው ግለሰባዊ አምልኮ በአንድ መንግሥት ዘወትር መሞገስና መወደስ የሚሻ አምባገን መሪ ሲኖር፣ የሥልጣን በአንድ መሪ መከማቸትና የዚያን መሪ ማንነት በመንግሥት ቁጥጥር ሥር ያለውን የመገናኛ ብዙኃን በመጠቀም ከሰው በላይ የሆነ ሲመስል፣ ሕዝባዊ ገጽታ እየተሰጠው፣ በማያጠራጥር ሽንገላና ውዳሴ ሲተልቅ የሚያስከትለው መዘዝ እጅግ አደገኛ መሆኑን ከመገንዘቡ ላይ ነው፡፡ በእርግጥም ግለሰባዊ አምልኮ የተጠናወተው መሪዎች በሚያስገርም ድፍረታቸው፣ ዕውቀታቸው፣ ጥበባቸው ወይም ማንኛውም ሌላ ከሰው በላይ የሆነ ጥራታቸው አምባገነናዊውን አገዛዝ ሕጋዊ ለማድረግ ይሞክራሉ። የግለሰባዊ አምልኮ ቁራኛ የሆኑ መሪዎች በሥልጣን ላይ ያለውን አገዛዝ ለማስቀጠል ግልጽ ትችቶችን ተስፋ ቢስ አስመስለው ለማቅረብና ማንኛውንም የተቃውሞ የፖለቲካ ዋጋ ቢስ መሆኑን ለማሳመን ማንኛውንም ዘዴ ይጠቀማሉ፡፡ እነዚህም አምባገነን መሪዎች በግለሰባዊ ኃይላቸው የአንበሳ ግርማ ሞገስ ያላቸው፣ የማይሳሳቱና አምላካዊ መሰል ፍጡራን ተደርገው ይታዩ ነበር። ግን ሁሉም አልፈዋል፡፡ ታሪካቸው ግን ከትውልድ ወደ ትውልድ ሲተላለፍ ይኖራል፡፡ ለመሆኑ ግለሰባዊ አምልኮ ይታያል? ቀደም ሲል የተጠቀሰው ባህር ይገልጣቸዋል ካልተባለ በስተቀር የዚህ ጽሑፍ አዘጋጅ ወደፊት ያቀርበዋል፡፡
ከአዘጋጁ፡- ጸሐፊው አንጋፋ ጋዜጠኛ፣ ደራሲ፣ የእስልምና ጉዳዮች ተመራማሪ፣ እንዲሁም የታሪክ አጥኚ ሲሆኑ፣ ጽሑፉ የእሳቸውን አመለካከት ብቻ የሚያንፀባርቅ መሆኑን እየገለጽን፣ በኢሜይል አድራሻቸው [email protected] ማግኘት ይቻላል፡፡
