ፋኖነት መቼ ለምንና እንዴት ይነሳል?

በሰሎሞን አዲስ (ዶ/ር)

ይህ መጣጥፍ፣ ሰሞኑን ስለፋኖ በማወቅም ይሁን ባለማወቅ፣ ብዙ ይባላል፡፡ ግማሹ ፋኖን የኢትዮጵያ ዘበኛና ጠበቃ ሲያደርገው፣ ሌላው ወገን ደግሞ የኢትዮጵያ የወደፊት ፈተና ወይም ችግር ፈጣሪ አድርጎ ይመለከተዋል፡፡ እናም ‹‹የኢትዮጵያ ፖለቲከኞች ለምን ፋኖን በተቃረኑ ዕይታዎች ይመለከቱታል?›› የሚለውን ጥያቄ ካነሳሁ በኋላ ጥያቄዬን ከመመለሴ በፊት ግን፣ ፋኖ ማለት ምን ማለት ነው? ፋኖ እንዴትና ለምን ይፈጠራል ወይም ተፈጠረ? ከየትስ የመጣ ባህል ነው? ፋኖነትን እንዴት ማስቀረት ይቻላል? የሚለውን ለማስረዳት እሞክራለሁ፡፡

የሸዋ ሰው (በሸዋ አማርኛ) “ለምን ታኮርፋለህ” ወይም “ትቆጣለህ” ሲል የጎንደር፣ የጎጃምና የወሎ ሰው ደግሞ “ፉን አትበል”፣ ሴት ከሆነች ደግሞ “ምን ፉን ፉን ትላለች”፣ ወይም “ምንድነው ፉን ፉን የሚያደርጋት”? “የሚያደርገው” ይላል (ይባላል)፣ አንድ ሰው ተቆጥቶ ያልተለመደ ባህሪ ሲያሳይ፡፡ እናም “ፎነነ”፣ “ተፎነነ” ሲል “አኮረፈ”፣ “አገመጠ”፣ “ተቆጣ”፣ “አጎዶመደ” እንደ ማለት ነው፡፡ ስለሆነም የተቆጣ ወይም ቁጣ፣ ቁጣ የሚለው ሰው፣ የቁጣውን መንስዔ ለመራቅ ወይም ለማስወገድ ይሸፍታል፣ “ፋኖ” ይሆናል፡፡

የአገራችን የቀደመ ታሪክ እንደሚያመላክተው ግለሰቡ ወይም የአገሬው በመንግሥት ላይ ወይም በመንግሥት ባለሥልጣን ላይ የሚያኮርፈው ከኩርፊያም አልፎ ፋኖ የሚሆነው ለአገሩ ላበረከተው አስተዋጽኦ ዕውቅና ሲነፈገው፣ በተለይም ከእሱ ጋር የነበሩት አንዳንዴም የእሱ ታዛዥ ወይም የበታች የሆኑት ሹመትና ሽልማት ወይም ዕውቅና አግኝተው፣ እሱ ግን ሲነፈግና የአድሎ በደል ሲፈጸምበት (ሲደርስበት)፣ ዳኝነት፣ ፍትሕና ርትዕ ሲጓደል፣ እናም ‹‹በዚህ ዓይነት ሁኔታ (ተዋርዶና ፍትሕ አልባ ሆኖ) ከመኖር ብሞት (ሞት) ይሻለኛል ብሎ፤›› ወንድ ልጅ ይሸፍታል፡፡

ከላይ የተጠቀሰው ሁኔታ ሲፈጠር የአገር ሽማግሌ ወደ ሸፈተው ሰው ምልጃ ይላካል፡፡ በሰላም እጁን እንዲሰጥ፣ ከተጣላው ሰው ጋር እንዲታረቅ፣ የመሬት ድንበር፣ ርስት፣ የደም (የግድያ)፣ የስርቆት (የከብት ወይም የዕጮኛ፣ የሚስት) ወዘተ ጉዳዮች፣ ወይም በመንግሥትም ላይ  (ፍትሕ ተጓደለብኝ፣ ባለሥልጣን አዳላብኝ፣ በደለኝ ብሎ) ቢሸፍትና ለአገር ሽማግሌዎች እንቢ ካለ፣ ከገዳማትና ከአድባራት መነኮሳትና ቀሳውስት የነፍስ አባቱን ጨምሮ (የነፍስ አባቱ ፋኖውንና መንፈሳዊ አባቶችን እንደ ድልድይ በማገናኘት ጭምር ያገለግላሉ) ይላክበታል። እነኝህን መንፈሳዊ ሰዎች እንቢ ካለ (አብዛኛውን ጊዜ የመንፈሳዊ አባቶች፣ የመገዘት ወይም መንፈሳዊ ውግዘት የማድረግ) ሥልጣን ስላላቸው፣ በኅብረተሰቡም ዘንድ ቃላቸው የተከበረና፣ ለአንድ ወገን የማያዳሉ ስለሆኑ፣ ፋኖ ምክራቸውንና ተግሳፃቸውን ተቀብሎ እጅ ይሰጣል፣ ወደ ሰላማዊ ኑሮው ይመለሳል፡፡ እንቢ አሻፈረኝ ካለ ግን ነጭ ለባሽ፣ ፈረሰኛ ወይም ወቶ አደር (ፖሊስ) ካለበት አድኖ እንዲያመጣው ይላክበታል።

ፋኖነት በግል ጉዳይ ብቻ አይወሰንም፡፡ ባለአገር (ባላገር) መንግሥት ግብር አበዛብኝ ብሎ፣ የአንድ አካባቢ ሕዝብ ለምሳሌም የክፍለ ሀገር (የጠቅላይ ግዛት)፣ ወይም የአውራጃ፣ የወረዳ፣ ቀበሌ (ጎጥ) ሊሸፍት (ሊፎንን) ፋኖ ሊሆን ይችላል፡፡ ለምሳሌ በጎጃም ‹‹ይብርታምሳው (የብር ከሃምሳ) አመፅ ተብሎ የሚታወቅ አመፅ ነበር፡፡ ምክንያቱም መንግሥት ግብር በመጨመሩና ይህንን በመቃወም ሲሆን፣ በሰሜን ኢትዮጵያ (በትግራይና ወሎ) “የራያና አዘቦ. . . የሚባል የሕዝብ አመፅ ጣሊያን በወጣ ማግሥት ነበር፡፡ ዛሬ ሕወሓቶች “ቀዳማይ ወያኔ የሚሉት” በነገራችን ላይ ይህ አመፅ በሰሜን በጌምድርም ተዛምቶ ነበረና በእንግሊዝ የጦር መኮንኖች ይመራ የነበረው በኋላ ላይ፣ የስምንተኛ ብርጌድ አካል ሆኖ የተደራጀው፣ የአራተኛ (አራተኛ) እግረኛ ሻለቃና የደንቢያ ባላገር (በንጉሠ ነገሥቱ ዘመን) የአንድ አካባቢ ሕዝብ ሲሸፍት፣ ከዚያው ጠቅላይ ግዛት ከሚገኝ አንድ ወረዳ ወይም አውራጃ የሚገኝ ባላገርን በሌላው ላይ ባላገር ላይ ማዝመት የተለመደ ነበር፡፡ የከፋፍለህ ግዛው የአስተዳደር ሥሌት መሆኑ ነው ወደ ሰሜን በጌምድር ዘምቶ ነበር፡፡

ሌላው ከዚህ ካለንበት ዘመን የፋኖ አነሳስ ጋር የሚመሳሰለው ደግሞ፣ ማዕከላዊው መንግሥት ከውጭ ጠላት ጋር ተዋግቶ በሚሸነፍበት ጊዜ ፋኖ ብቅ ይላል፡፡ አነሳሱ ባጋጣሚ በመሆኑ አንድ ማዕከል (ቢያንስ ቢያንስ በመጀመሪያዎቹ ጥቂት ወራት) የለውም/አይኖረውም፡፡ በተለያየ ቦታ የተበታተኑ ግለሰቦች ነገር ግን አገር፣ ወገን፣ ነፃነት የሚባሉቱ ጽንሰ ሐሳቦች የገቧቸው እንደ እኛ ዘመን “አስኳላ” (ትምህርት ቤት) ገብተው ተምረው ሳይሆን፣ በ“ልበ ብርሃን” (በትምህርት ሳይሆን በተፈጥሮ) አስተዋይና አርቆ አሳቢ የሆኑ ሰዎች ሊሆኑ ይችላሉ፡፡ ያለበለዚያ ደግሞ ዝቅተኛ ሹማምንት የነበሩ (የጎበዝ አለቃ፣ የነጭ ለባሽ አለቃ፣ ባላምባራስ፣ ግራዝማች፣ ወዘተ የነበሩ)፣ አንዳንዴ ደግሞ ተራ ሽፍታ የነበሩ፣ ጎበዝ አዳኝ፣ ወዘተ ሊሆኑ ይችላሉ፡፡

ነገር ግን ጊዜ በዋለ ባደረ ቁጥር ጀብዳቸው፣ ጀግንነታቸውና ዝናቸው እየተሰማ ሲሄድ እነዚህ ግለሰቦች ወደ አንዱ “ጦር ይቀናዋል” (መምራትና ማዋጋት ይችላል) ብለው ወደ የሚያስቡትና ዝናውና ጀግንነቱ ከሠፈር፣ ከወገን (ቀበሌ/ጎጥ/አጥቢያ) አልፎ በጠላትም ጎራ ስሙ ሲነሳ በፍርኃት የሚያስርድ (የሚያንቀጠቅጥ)፣ ወይም በፍርኃትና በአክብሮት የሚጠራ ሲሆን፣ ተከታይ ሊኖረው ወይም “የራሱን ጦር” ሊያደራጅ ይችላል (ይችላሉ)፣ ይኖራቸዋል፡፡ በ1928 ዓ.ም. የጣሊያን ወረራ ጊዜ አገራቸውን ለአምስት ዓመታት በዱር በገደሉ እየተንከራተቱ “ለጠላት አናድርም” ብለው የተዋጉት ፋኖዎች ነበሩ። ታዲያ እነዚህ ነበሩ በደምና በአጥንታቸው ያላንዳች ክፍያ የዛሬይቱን ኢትዮጵያ ጠብቀው ያቆዩን። ባላባቶች፣ መኳንንቱ፣ መሣፍንቱና ነገሥታቱማ የለመዱት የቅምጥል ኑሮ፣ ጥቅማ ጥቅም ይቀርብናል ብለው አብዛኛዎቹ ለጣሊያን አድረው ነበር፡፡ ለጣሊያን ካደሩት የተረፉት ደግሞ አገራቸውን ጥለው ወደ ጎረቤት አገሮች (ሱዳን፣ ኬንያና ጂቡቲ) ሲሄዱ፣ ሀብትና ከውጭ አገር መንግሥታት ጋር ግንኙነት የነበራቸው ደግሞ ባህር አቋርጠው ራቅ ወዳሉ የአውሮፓ አገሮች ሸሽተው ነበር።

አብዛኛውን ጊዜ የፋኖ ጦር ከቀበሌው ቢበዛ ቢበዛ ከወረዳው (ውጪ) አባላት አይኖሩትም፡፡ ለዚህም ምክንያቱ ለፋኖ መሠረቱ እርስ በርሱ መተዋወቁና (ማን ማንን ማወቁ እርስ በርስ ከመተማመን አልፎ፣ ከውጭ የሰርጎ ገብ አደጋ ይጠብቃልና) ለተመሳሳይ ጉዳይ ማለትም ለቤቱ፣ ለሚስቱ፣ ለርስቱ፣ ለሃይማኖቱ፣ ለእናት አባቱና ለአክስት አጎቱ፣ ለተቀበሩበት መሬት ስለሚዋጋ ነው፡፡ አገር ማለት በዚያን ጊዜ ይህ ነው፡፡ የኢትዮጵያ ነገሥታት፣ የጥንቶቹን ትተን የእነ ቴዎድሮስን (መይሳው ካሳ)፣ የእነ ዮሐንስን (በዝብዝ ካሳ)፣ የምኒልክን ሠራዊት አነሳስና አወቃቀር ስናይ፣ ይህንኑ ያረጋግጥልናል፡፡ በጦርነት ጊዜ የነገሥታቱን የክተት አዋጃቸውን ስናስታውስ “አገር ማለት” በዚያን ዘመን ጎጥህ፣ ሠፈርህ፣ ቀዬህ መሆኑን እንረዳለን፡፡ አፄ ምኒልክ የክተት አዋጅ “ሃይማኖት የሚለውጥ፣ ሚስት የሚቀማ፣ ከርስት የሚነቅል. . . ጠላት መጥቷልና ‘የአገሬ ሰው’ ተለተለኝ. . .  [ብትቀር] አይማረኝ አልምርህም” የሚለው አባባል ትልቅ ማስረጃ ነው፡፡ እግረ መንገዱንም፣ አውሮፓውያንና አሜሪካውያን “ፖለቲካ ቀበሌኛ ነው [Politics is Local] የሚሉት ፈሊጥ እኛም ዘንድ ነበረ፡፡ አፄ ኃይለ ሥላሴ አዲስቷን ኢትዮጵያ እስካዋቀሩበት ጊዜ ድረስ፡፡ 

በፋኖነት መደራጀትን ሌላ አጋጣሚም ሊያመጣው ይችላል፡፡ አንድ ንጉሥ/ንግሥት ሞቶ/ሞታ ሌላው እስኪነግሥ፣ መንገሡም በአዋጅ እስኪነገር (እስኪታወጅ) ድረስ የኃይል ክፍተት ይፈጠራል ወይም ሊፈጠር ይችላል፡፡ ለዚህም ነው አዲስ ንጉሥ ሲነግሥ አዋጁ የሚከተለውን የሚለው፣ ‹‹አዋጅ፣ አዋጅ የደበሎ ቅዳጅ፣ [አዋጁ ከቆዳ በተሠራ (ብራና) ላይ የተጻፈ በመሆኑ ይመስላል] ስማ፣ ስማ፣ መስሚያ ይንሳህና! ያለንም እኛ! የሞትንም እኛ! [ፖለቲካ ውስጥ ምንም አያገባህም እንደማለት ነው]፣ ጥና! ጥና! ባለህ እርጋ!›› ታዲያ በዚያ ክፍተትና ክፍተቱ እስኪደፈን (እስኪዘጋ) ፋኖ ብቅ ሊል ይችላል፡፡ ወይም የ”እኔ ነገሠ”፣ የ”እኔ ይንገሥ” የሥልጣን ትንቅንቅ (ሽኩቻ) ሊፈጠር ይችላል።

የዛሬይቱ ኢትዮጵያ የፖለቲካ ሁኔታ ከላይ የተጠቀሰውን ይመስላል፡፡ የዓብይ (ዶ/ር) መንግሥት በሕጋዊ መንገድ ተመርጦ ወደ ሥልጣን መንበር የመጣ፣ በኋላም በአገር አቀፍ ደረጃ በተደረገ ምርጫ አሸናፊ ቢሆንም፣ በሕወሓትና ግብረ አበሮቹ እንደ ሕገወጥ በመታየቱ የሥልጣን ዘመኑ (እስካሁኗ ደቂቃ ድረስ) በወያኔና ግብረ አበሮቹ ሴራ በችግር ተሰንጎ (ተቀፍድዶ) የተያዘ መንግሥት ሆኗል፡፡ ለዚህም ማስረጃው በየክልሉ የሚፈነዳዳው የማኅበራዊና የኢኮኖሚ አሻጥር፣ አልፎ አልፎም ወታደራዊ ፍጥጫዎች ለሥልጣን የሚደረገው ግብግብ ማሳያ ምልክቶች ናቸው፡፡ የትግራይ ክልላዊ መንግሥት የጦር ነጋሪት ሲጎስም፣ በኦሮሚያ ደግሞ የክልላችን ሰዎች አይደላችሁም እየተባሉ ሶማሌዎችና አማሮች ከኦሮሚያ ክልል፣ ኦሮሞዎች ደግሞ ከሶማሌ ክልል፣ አፋሮች ከሶማሌ፣ ሶማሌዎች ከአፋር እንዲቃቃሩና እንዲገፋፉ ተደርገዋል። በመተከልም በተመሳሳይ ሁናቴ የአማራው ሕዝብ ለአስከፊ ሥቃይ ተዳርጓል፡፡

ይህ አልበቃ ብሎ የትግራይ ክልል አስተዳዳሪዎች፣ “ከአማራው ጋር የምናወራርደው ሒሳብ አለን” ብለው በግላጭ በአማራው ላይ ጦርነት አውጀዋል፡፡ የፎከሩትንም አድርገዋል፡፡ ይህ ሁሉ ሲሆን የዶ/ር ዓብይ መንግሥትም ሆነ የአማራው ክልል አስተዳዳሪዎች፣ ከአቅም ማነስም ይሁን በሌላ ምክንያት ዕርምጃ መውሰድና የአገሪቱን ሕዝብ ከተጋረጠበት ችግር መታደግ ተስኗቸው ታይተዋል፡፡ ይህን የተመለከቱ አማሮች ለዘመናት ከኖሩባቸው የኦሮሚያ፣ የደቡብና የቤኒሻንጉል ጉሙዝ ክልሎች “ከመሞት መሰንበት” ብለው አካባቢያቸውን ለቀው እየተሰደዱ ነው፡፡ የጠቅላይ ሚኒስትር ዓብይን መንግሥት አገሪቱ ካለባት መጠነ ሰፊ የሆነ፣ ከውስጥና ከውጭ የተቀናጀ አደጋ ስላለበት “በይቅርታ” እንለፈው ቢባል፣ የአማራው መንግሥት ግን ኃላፊነቱና ተጠያቂነቱን ለአማራው “ክልል” ሕዝብ በመሆኑ፣ እመራዋለሁ የሚለውን ሕዝብ ከዕልቂት መታደግ ባለመቻሉ ተጠያቂ ከመሆኑም በላይ፣ ለፋኖ መከሰት ከብዙዎቹ ምክንያቶች ዋናው ነው።

ከላይ ለማስረዳት እንደሞከርኩት፣ በአማራው ክልል የሚኖሩት አማሮች ደግሞ ይህን የሕዝባቸውን ደም ለመበቀል፣ ከተጨማሪ ዕልቂት ለመታደግ፣ ከአያት ከቅድመ አያቶቻቸው በወረሱት ይትባህል ሸፈቱ ፋኖ ሆኑ፡፡ ስለዚህ ይህ አደረጃጀት መንግሥትን ለመገዳደር (ለመፎካከር) የተቋቋመ ሳይሆን፣ ራስን ለማዳንና አስፈላጊ ከሆነም ማዕከላዊ መንግሥትን ለመርዳት የተቋቋመ የአገር ወዳዶች ቡድን ነው። ይህ የፋኖ ስብስብ በየሠፈሩ ያሉትን አጥፊዎችና በጥባጮች ከመታገል አልፈው ሕወሓት የልብ ልብ ተሰምቶት መከላከያን ከተኛበት (የአገሬ ጀግና ጠላቱን “ግምኛ” ሆኖ ቢያገኘው ተነስ ታጠቅ ብሎ ነው ዕርምጃ የሚወስድበት፡፡ አንዳንዴም ትቶት ይሄዳል እንኳን ከተኛበት ሊገለው)፣ ሕወሓት (ወያኔ) ከፍርኃቱ የተነሳ አንበሶቹን በተኙበት ያውም የትግራይን ሕዝብ ከሻዕብያ የሚጠብቁትን በግፍና የአውሬ ባህልን በሚያንፀባርቅ መልክ ገደላቸው፡፡ በዚህ ጊዜ ነበር ፋኖና የአማራ ልዩ ኃይል የአገሪቱን ጦር የታደገው፣ ከጠላት (ሕወሓት) ከበባ ያዳነው፡፡

ለፋኖ መከሰት ከላይ የተጠቀሱት ታሪካዊና ወቅታዊ ሁኔታዎች ሆነው ሳለ፣ “ኢመደበኛ አደረጃጀት” አደገኛ ነው ብሎ ለአገሩ አንድነት ከኢትዮጵያ የመከላከያ ኃይል ጎን በመሠለፍ በራሱ ስንቅና ትጥቅ የሚዋደቀውን ፋኖ “የጎሪጥ” በጥርጣሬ ዓይን ከማየት ይልቅ፣ መንግሥት ለፋኖ መከሰት ምክንያት የሆኑትን ነገሮች (አማራው በጉልበት ያለ ሕግ አግባብ የተነጠቀውን መሬት መመለስ/ማስመለስ፣ በየክልሉ የሚደረግበትን መፈናቀል ማስቆም) ማስወገድ የፋኖን አስፈላጊነት ዜሮ ያደርገው ነበር፡፡

ፋኖ ለአገር አደጋ ፈጣሪ መስሎ እንኳ ቢታይ ወይም ቢጠረጠር፣ የኢትዮጵያንና ኢትዮጵያዊነትን ከዚያም አልፎ ተርፎ ምሥራቅ አፍሪካን ለትርምስ/ለማተራመስ የሚያዘጋጀውና የሚያንገራብደውን (ያዙኝ ልቀቁኝ የሚለውን) ሕወሓትን አደብ ማስገዛት የሚቀድም ይመስለኛል፡፡ ፋኖን “ተው” ለማለት ቢበዛ ቢበዛ ከላይ ለማስረዳት እንደሞከርኩት ደህና የአገር ሽማግሌ፣ ወይም መነኩሴ ይበቃዋልና፡፡ ለምን ቢሉ? ፋኖ የመጣበትንና የሚሄድበትን ጠንቅቆ ያውቃልና፡፡

እስቲ የካሳ ተሰማን ዘመን ጠገብ ነገር ግን ሁሌ አዲስ (አለመታደል ሆኖ ኢትዮጵያውያን በእየ ሃያና በእየ ሰላሳ ዓመቱ እንደ አባዜ (ባለ ውቃቢ) ወቅቱን (ዘመኑን) እየቆጠረ ጦርነት ይጎበኛታልና) የሚሆነውን የድምፀ መረዋውንና ወኔ ቀስቃሹን “ፋኖ፣ ፋኖ” እንጉርጉሮ ስንኞች አለፍ አለፍ እያደረግሁ ከዚህ በታች ላስታውሳችሁ፡፡ ይህን ሳደርግ፣ “ፋኖ” ምን ማለት እንደሆነ፣ መቼ፣ ለምንና እንዴት እንደሚነሳ (እንደሚደራጅ) ከእነ እንቶ ፈንቶ በተሻለ ሁኔታ ያስረዳናል፣ ይነግረናልና፡፡ ለአማራ ክልላዊ መንግሥት ልብ ይስጠው፣ ለዶ/ር ዓብይ መንግሥት ደግሞ መልካሙን/በጎውን ያሳየው/ያመላከተው፣ የኢትዮጵያን ጠላቶች ደግሞ “የእጅ ጭበጥ፣ የእግር እርገጥ” ያድርግልን፡፡ ለኢትዮጵያ ሰላሟን ያብዛላት! ቸር ይግጠመን! አውቄ በድፍረት ሳላውቅ በስህተት ለሠራሁት ስህተት በቅድሚያ ይቅርታ እጠይቃለሁ።

ፋኖ ፋኖ! እንደቆላ ወፍ፣ እንደ ግሪሳ፣

ያረፈው ልቤ ደግሞ ተነሳ፣

እልም ባለው ጫካ፣ እልም ባለው ዱር፣

ሲነጋገር ይድራል ከመውዜሩ ጋር፣

እንኳን ባልንጀራ፣ ልብ አይታመንም፣

ፋኖ አገሩ ገባ፣ ሳይሰናበተኝ፣

ያ ጀግና ወታደር ሰውም አያደርገኝ፣

ጦም ወሎ ጦም አድሮ፣ እየተጋደለ፣

ለአገሩ ጀግና ነው ተገን የተባለ፣

ፋኖ ፋኖ! የወንድ ልጅ እናት ታጣቂ በገመድ፣

ልጅሽን አሞራ እንጂ አይቀብረውም ዘመድ፣

ፋኖ ፋኖ አለችኝ ፉንን ያድርጋትና፣

ኝድ አልባሹ መጣ ማለቷ ቀረና፣

ከባልንጀራው ማታ የተለየ፣

እንዳጥቢያ ኮከብ ሲነጋ ታየ፣

የምር ተኳሹን እኛ ስናውቀው፣

ዝናር በቅፉን ማን ደባለቀው?

ከአዘጋጁ፡- ጽሑፉ የጸሐፊውን አመለካከት ብቻ የሚያንፀባርቅ መሆኑን እየገለጽን፣ በኢሜይል አድራሻቸው [email protected] ማግኘት ይቻላል፡፡